بررسی تطبیقی حجیت ظنون در اعتقادات از منظر اصولیین و متکلمین و تاثیر آن بر تقلید در معارف

نوع مقاله : مقاله پژوهشی اصیل (Original Article)

نویسندگان

1 استادیار رشته فقه و مبانی حقوق دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه مازندران

2 دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشکده الهیات دانشگاه مازندران

3 طلبه سطح 2 حوزه علمیه روحیه بابل

10.22080/jepr.2025.28061.1224

چکیده

میتوان گفت مهم ترین بخش گزاره های هر دینی را گزاره های اعتقادی آن دین تشکیل می دهند و گزاره های مربوط به اخلاق و احکام در درجات بعدی قرار می گیرند؛ چرا که اعتقاد، پایه و اساس فکری هر انسانی را تشکیل می دهد و در پرتو شکل گیری اعتقاداتِ صحیح است که شخص در مسیر سعادت قرار می گیرد. این مطلب هم بدیهی است که راه های دستیابی به معارف، منحصر در تحصیل علم نیست؛ بلکه چه بسا انحصار این طرق در علم، موجب دشواری شکل گیری نظام اعتقادی برای عموم مردم باشد.
با این اوصاف وقتی کلمات بزرگان علم اصول و معقول را مطالعه می کنیم، به وضوح در می یابیم که مشهور علماء برای معارف بر آمده از ظن، اعتبار چندانی قائل نیستند بلکه صرفا پذیرای علم استدلالی هستند. و حال آنکه همین ظنون در مسائل فقهی مورد توجه همگان قرار گرفته است. سوالی که مطرح می شود این است که دلیل این فرق گذاری و به عبارتی نادیده گرفتن ظنون در امور اعتقادی چیست؟
در این مقاله به شیوه توصیفی و تحلیلی بر پایه رجوع به منابع کتابخانه ای، کلمات اصولیین و متکلمین را با محوریت دیدگاه مرحوم آخوند خراسانی(ره) بررسی کرده و در نهایت به این نتیجه رسیدیم که نسبت به امور اعتقادی که تحصیل علم در آن ها لازم نیست، اعتقاد اجمالی کافی است و دلیل انسداد نیز کارآیی ندارد. اما در امور اعتقادی نظیر معرفت الباری که تحصیل علم در آن ها لازم است و عمده دلیل اثبات آن نیز دفع ضرر محتمل می باشد، نهایتا می توانیم معرفت را به نحو وجوب مقدمی، واجب بدانیم و در صورت عجز از تحصیل علم نیز، تحصیل ظن لزومی ندارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین، 1409ق، کفایه الاصول(طبع آل البیت) قم: مؤسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث
آشتیانی، محمد حسن بن جعفر، 1429، بحر الفوائد فی شرح الفرائد، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی
ابن منظور، محمد بن مکرم، 1414ق، لسان العرب، بیروت: دار صادر
ابوالصلاح حلبی، تقی بن نجم، 1375ش، تقریب المعارف، (بی جا)
ازهری، محمد بن احمد، 2001م، تهذیب اللغه، بیروت: دار إحیاء التراث العربی
اصفهانی، محمد حسین، 1429ق، نهایه الدرایه فی شرح الکفایه، بیروت: مؤسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث
انصاری، مرتضی بن محمد امین، 1428ق، فرائد الاصول، قم: مجمع الفکر الاسلامی
بحرانی، محمد صنقور علی، 1428ق، المعجم الاصولی، قم: الطیار
بدری، تحسین، 1428ق، معجم مفردات أصول الفقه المقارن، تهران: المشرق للثقافه و النشر
جوهری، اسماعیل بن حماد، 1984م، الصحاح، بیروت: دارالعلم للملایین
حائری اصفهانی، محمد حسین بن عبدالرحیم، 1404، الفصول الغرویة فی الأصول الفقهیة، قم: دار احیاء العلوم الاسلامیة
حسینی فیروزآبادی، 1400ق، عنایه الاصول فی شرح کفایه الاصول، قم: فیروزآبادی
حسینی، محمد، 1415ق، معجم المصطلحات الاصولیه، بیروت: موسسه العارف للمطبوعات
علامه حلی، حسن بن یوسف، 1370ش، الباب الحادی عشر، مشهد: آستان قدس رضوی
علامه حلی، حسن بن یوسف، 1363ش، أنوار الملکوت فی شرح الیاقوت، قم: الشریف الرضی
حیدری، سید محمد، 1423ق، معجم الافعال المتداوله، قم: المرکز العالمی للدّراسات الإسلامیة
خمینی، روح الله، 1409ق، أنوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایة، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی
خوئی، ابوالقاسم، 1422ق، مصباح الاصول، قم: کتابفروشی داوری
سعدی، ابوحبیب، 1408ق، القاموس الفقهی لغة و اصطلاحاً، دمشق: دارالفکر
شرتونی، سعید، 1416ق، اقرب الموارد فی فصح العربیه و الشوارد، تهران: دار الأسوة للطباعة و النشر
طبرسی، فضل بن حسن، 1408ق، مجمع البیان، بیروت: دار المعرفه
طوسی، محمد بن حسن، 1417ق، العده فی اصول الفقه، قم: بی نا
طوسی، محمد بن حسن، 1406ق، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، بیروت: دارالاضواء
عراقی، ضیاء الدین، 1417ق، نهایه الافکار، قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم
فخر رازی، محمد بن عمر، 1999م، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت:  دار إحیاء التراث العربی
فراهیدی، خلیل بن احمد، 1409ق، العین، قم: موسسه دارالهجره
فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، 1415ق، تفسیر الصافی، تهران: مکتبه الصدر
کشی، محمد بن عمر، 1363ش، رجال الکشی- اختیار معرفة الرجال، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام‌
کلینی، محمد بن یعقوب، 1407ق، الکافی، تهران: دار الکتب الاسلامیه
مرکز التحقیقات و الدراسات العلمیه فی المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیه، 1430ق، موسوعه اصول الفقه المقارن، تهران: المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الإسلامیة. المعاونیة الثقافیة. مرکز التحقیقات و الدراسات العلمیة
مشکینی اردبیلی، علی، 1392ش، الأصول (تحریر المعالم-إصطلاحات الأصول، المشکینی)، قم: موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث
مظفر، محمد رضا، 1388ش، اصول الفقه، قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم
معلوف، لویس، 1382م، المنجد فی اللغه، بیروت: المطبعة الکاثولیکیة
مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، 1403ق، بحار الأنوار(ط- بیروت)، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏
موسی، حسین یوسف، 1410ق، الافصاح فی فقه اللغه، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم
نائینی، محمد حسین، 1376ش، فوائد الاصول، قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم
نصرتیان اهور، مهدی، 1395ش، روش شناسی استنباط در علم کلام، قم: دارالحدیث
نصیر الدین طوسی، محمد بن محمد، 1405ق، تلخیص المحصل، بیروت: دارالاضواء
نراقی، احمد بن محمد مهدی، بی تا، مناهج الاحکام و الاصول، بی جا
نوری، حسین بن محمد تقی، 1408ق، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث