تحلیل فلسفی روش محمد جواد خراسانی در نقد جهان‌بینی عرفانی حافظ

نوع مقاله : مقاله پژوهشی اصیل (Original Article)

نویسندگان

1 دانش آموخته دکتری کلام و فلسفه دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران

2 طلبه سطح 3 حوزه علمیه مروی

3 دانش آموخته دکتری فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی

4 استاد فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی

10.22080/jepr.2025.28739.1265

چکیده

مقاله‌ی حاضر در پی پاسخ به پرسش اصلی «تحلیل فلسفی روش خراسانی در نقد جهان‌بینی عرفانی حافظ چگونه است؟» شکل گرفته است، بدین منظور، در این جستار با بهره‌گیری از منابع معتبر و استفاده از ابزار کتابخانه، به تحلیل و نقد روش‌های خراسانی در ارزیابی اندیشه‌های حافظ پرداخته می‌شود. نتایج تحقیق نشان می‌دهند که نقدهای خراسانی با کاستی‌های زیر همراه است: 1. عدم صحت‌سنجی مکاشفات عرفانی: خراسانی بدون توجه به ارزیابی عقلانی و شرعی، همه مکاشفات عرفا از جمله حافظ را باطل می‌داند. 2. برخورد یک‌جانبه‌نگرانه: تنها از یک زاویه خاص به اشعار حافظ می‌نگرد و از تحلیل معانی چندلایه غفلت می‌کند. 3. فقدان استنادات تاریخی: نقدهای وی به منابع تاریخی معتبر ارجاع ندارند و دقت علمی لازم را ندارند. 4. تفسیر سطحی: بر ظاهر اشعار تمرکز کرده و از معنای باطنی و عمیق آن‌ها غافل است. 5. رفتار متناقض: در برخی موارد، تفسیرهای خراسانی از اشعار حافظ با واقعیت‌های موجود در آثار او یا حتی با نقدهای دیگر خودش مغایرت دارد. 6. نادیده گرفتن چندوجهی بودن اشعار حافظ: حافظ با زبانی نمادین و چندمعنایی سخن گفته، اما خراسانی این ابعاد را در نظر نمی‌گیرد. 7. غفلت از معانی کنایی: تحلیل‌های او معمولاً بر معنای ظاهری متمرکز بوده و از معانی رمزی و کنایه‌آمیز اشعار حافظ غافل است. در نهایت، نقدهای خراسانی، به دلیل کاستی‌های ذکرشده،‌ برای رد آرای حافظ کافی و مستدل نیستند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، 1363، مبدا و معاد، تهران، دانشگاه تهران.
بیدکی، هادی، 1396ش، تاثیرپذیری ملای جزیری از حافظ شیرازی در مضمون عشق، نشریه ادبیات تطبیقی دانشکده ادبیات و علوم انسانی، سال نهم، شماره 16.
جعفرزاده، سمیه؛ اسدی، محمدرضا، 1403، مبانی هستی‌شناختی در تفکر نصر و نقش آن در نقد غرب، نشریه پژوهشهای هستی‌شناختی، دوره 13، شماره 25، صص 1 ـ 28.
حافظ شیرازی، محمد بن بهاالدین، 2013م، دیوان حافظ، تهران، دفتر نشر معارف.
حویزی، عبدالعلی بن جمعه، 1415ق، نور الثقلین، اسماعیلیان، قم.
خادمی، عین‌الله؛ باغخانی، اکرم، 1393ش، تبیین دیدگاه هستی شناسانه ابن سینا پیرامون عشق، مجله پژوهش‌های هستی شناختی، دوره 3 شماره 5، صص 84-69.
خراسانی، محمدجواد بی‌تا (الف) ، البدعه و التحرف، بی‌نا، بی‌جا.
1381ش (ب)، اعتکاف در اسلام، بنیاد پژوهش‌هاى علمى فرهنگى نور الاصفیاء، قم.
بی‌تا (ج)، رضوان اکبر، بی‌نا، بی‌جا.
بی‌تا (د)، هدایه الامه الی معارف الائمه، بی‌نا، بی‌جا.
خسروشاهی، سید ابراهیم، 2003م، مکتب تفکیک دستخوش تفکیکی دیگر، کتاب نقد شماره 26 و 27، صص 173 ـ 208.
خمینی، روح‌الله، 1376ش، مصباح الهدایه، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، قم.
خمینی، روح‌الله، 2001م ، شرح چهل حدیث، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، قم.
خندان، علی‌اصغر، مغالطات، قم، بوستان کتاب،2001م.
سعادت پرور، علی، 1382ش، جمال آفتاب، احیای کتاب، تهران.
سعیدی، حسن، 2024م، هستی شناسی عرفانی حکیم سبزواری، مجله پژوهش‌های هستی شناختی، دوره 12 شماره 24، صص 382ـ353.
سعیدی، فاطمه ؛ هاشمیان، لیلا ، 1403، ترجمۀ گرترود بل از غزلیات حافظ: خوانشی صوفیانه یا غیر صوفیانه، سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)» شماره 102 ، صص 47 ـ72.
شاهی، الهه؛ ذوالفقاری، محسن؛ حیدری، حسن؛ 1403، تحلیل نشانه شناسیک غزلی از حافظ، متن پژوهی ادبی، شماره 101 صص 217 ـ 243.
شبستری، محمود بن عبدالکریم، 2004م، راز دل، تهران، احیاء کتاب.
صدوق، محمد بن علی بن بابویه، 1413ق، من لایحضر الفقیه، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، قم.
طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات،2011م.
طهرانی، سیدمحمدحسین، توحید علمی و عینی، مشهد، انتشارات علامه طباطبایی،1996م.
غزالی، ابوحامد،1364ش، کیمیای سعادت، انتشارات علمی فرهنگی، تهران.
فرخی، یزدان، 1395ش، تأملی درباره اشتغال حافظ شیرازی در تشکیلات دیوانی، مطالعات تاریخ فرهنگی؛ پژوهش نامه انجمن ایرانی تاریخ، سال هفتم، شماره 27.
کلینی، محمدبن یعقوب، ، کافی، بیروت، دارالضواء، 1984م.
مهدوی آزادبنی، رمضان؛ رضازاده، مصطفی، 1402، خاستگاه عرفان در ادیان عصر نزول، کاوشهای فلسفه و دین، دوره 2، شماره 2، صص 73 ـ 90.
مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش فلسفه، 1398ش، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم.
نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک المسائل مستنیط الوسائل، موسسه آل البیت علیهم السلام، قم.