بداهت علم به وجود خداوند متعال در حکمت متعالیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی اصیل (Original Article)

نویسندگان

1 استادیار گروه فلسفه و حکمت اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

2 استاد گروه فلسفه و حکمت اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

3 دانشیار گروه فلسفه و حکمت اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

10.22080/jepr.2025.28423.1252

چکیده

طبق مبانی حکمی صدرالمتألهین، وجودِ متفرّد و متشخّص در شخص واحد، بذاته واجب الوجود است؛ از این رو، در فرایند ادراک آدمی به‎عنوان تجلّی وجود واحد، نخستین مقوله معرفتی؛ «خدا وجود دارد» است که به‌عنوان گزاره پایه معرفت برای انسان حاصل می‌باشد؛ به‎گونه‎ای که سایر بدیهیات و گزاره‌های ذاتی هم متوقف بر پذیرش آن است. سرّ مطلب این است که فقر وجودی و تعلق ذاتی انسان به مبدأ کل؛ واجب تعالی، در همه شئون آدمی ازجمله ساحت معرفتی او سریان دارد. این دیدگاه ثمرۀ تحلیل معرفت‎شناسانه پذیرش هویت ربطی آدمی به حق‎ تعالی در حکمت متعالیه است که با گذر از وحدت تشکیکی به وحدت شخصی وجود اثبات می‌شود و ثمرۀ آن اثبات توقف علم موجود عین الربط، به‌طور مطلق، بر علم به مربوط إلیه خود است. این پژوهش کیفی با روش تحلیلی-توصیفی با استفاده از منابع کتابخانه‌ای انجام گرفته است و در آن هفت دلیل مبتنی‌بر هویت ربطی ماسوی به واجب‌تعالی، شدّت وجودی و کمالی حق‌تعالی، علم بسیط به وجود واجب، علم مرکب به وجود حق، جهت ضرورت وجود واجب، تلازم تقدم ایجادی و معرفتی حق بر ماسوا و اقدمیت علم به حق به‌دلیل سببیت حق‌ نسبت به هر علمی در اثبات فرضیه تحقیق اقامه می‌شود که بعد از بررسی و تحلیل آرای صدرالمتألهین استنباط شده و به همراه شواهدی از بیانات ایشان به‌عنوان مؤید ارایه می‌شود. همچنین شواهد نقلی برای اثبات ضرورت و اولیّت علمِ به وجود خداوند و لوازم آن ازجمله توقف ادراک هر چیزی بر ادراک خداوند متعال بررسی می‎شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
آشتیانی، سیدجلال‌الدین، شرح مقدمۀ قیصری بر فصوص الحکم، مشهد، کتاب­فروشی بستان، 1344.
مقدمه بر تمهید القواعد، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و آموزش عالی، 1360.
آملی، سیدحیدر، رساله نقدالنقود فی معرفۀالوجود، ترجمه و تعلیق حمید طبیبیان، تهران، مؤسسه اطلاعات، 1364.
جامع الأسرار و منبع الأنوار، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1368.
ابن‎بابویه قمی، حسین‎بن علی، التوحید، قم: جماعۀ المدرسین فی الحوزه العلمیه، بی‎تا.
ابن‌عربی، محی‌الدین، فصوص الحکم، قاهره، دار إحیاء الکتب العربیۀ، 1946.
الفتوحات المکیّۀ، بیروت، دار الصادر، بی‌تا.
ستوده، محمدمهدی، بداهت علم حصولی به وجود خدا از نظر علامه طباطبایی، جستارهایی در فلسفه و کلام، پاییز و زمستان 1398: 148-127.
الجندی، مؤالدین، شرح فصوص الحکم، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، قم: بوستان کتاب، 1423.
جوادی آملی، عبدالله، رحیق مختوم، به‌کوشش حمید پارسانیا، قم: مرکز نشر اسراء، 1396.
صلیبا، جمیل، المعجم الفلسفی، بیروت: انتشارات الشرکۀ العالمیه للکتاب، بی‎تا.
صدرالدین شیرازی، محمدبن ابراهیم، ایقاظ النائمین، تهران: انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، بی‌تا.
تفسیر القرآن الکریم، ج6، قم: بیدار، 1366.
الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1981م.
سه رسالۀ فلسفی، تصحیح و مقدمه سیدجلال‎الدین آشتیانی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1387.
الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، چ2، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1360.
شرح الهدایۀ الأثیریۀ، بیروت: مؤسسه التاریخ العربی، 1422.
العرشیۀ، تصحیح غلامحسین آهنی، تهران: مولی، 1361.
المبدأ و المعاد، تهران، انجمن حکمت و فلسفه ایران، 1354.
المشاعر، چ2، تهران، طهوری، 1363.
مفاتیح الغیب، تصحیح محمد خواجوی، تهران، مطالعات فرهنگی، 1363الف.
مجموعه رسائل فلسفی، چ2، تهران، حکمت، 1420.
طباطبایی، سیدمحمدحسین، اصول فلسفه و روش رئالیسم، چ2، ایران، صدرا، 1364.
نهایۀ الحکمه، چ12، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، 1416.
طوسی، خواجه نصیرالدین، اساس الاقتباس، تهران، دانشگاه تهران، 1367.
علامه حلّی، جمال‎الدین حسن‌بن یوسف، الجوهر النضید فی شرح منطق التجرید، تحقیق و تعلیق محسن بیدارفر، چ2، قم: انتشارات بیدار 1385.
فیض کاشانی، محمدبن شاه مرتضی، علم الیقین، قم، بیدار، 1418ق.
قیصری، داود، شرح فصوص الحکم، قم: بیدار، بی‎تا.
رسالۀ فی التوحید و النبّوۀ و الولایۀ، تحقیق سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1381.
کفعمی عاملی، ابراهیم بن علی، المصباح، چ2، قم، دار الرضی، 1405ق.
مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش فلسفه، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1391.
مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، چ8، قم، صدرا، 1377.
مظفر، محمدرضا، المنطق، چ18، ترجمۀ علی شیروانی، قم: دارالعلم، 1388.
میرداماد، محمدباقر، القبسات، به اهتمام مهدی محقق و دیگران، چاپ دوم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1367.